27 maja mija 30 lat odbudowy polskiej samorządności. Za nami trzy dekady ogromnej pracy mieszkańców i samorządowców polskich miast, miasteczek i wsi. To wielka lekcja samodzielnego decydowania o naszym najbliższym otoczeniu.

Od 2000 roku, dzień 27 maja obchodzimy w Polsce jako Dzień Samorządu Terytorialnego. Ta data upamiętnia pierwsze wybory samorządowe, które odbyły się 27 maja 1990 r. Historyczne wybory zarządził premier Tadeusz Mazowiecki, na podstawie ustawy o samorządzie gminnym, uchwalonej przez sejm „kontraktowy” 8 marca 1990 roku.

Inspiracja do podjęcia tej ustawy wyszła z Senatu RP. 13 marca 2020 roku w 30. rocznicę odrodzenia samorządu terytorialnego Senat przyjął uchwałę upamiętniającą tamte wydarzenia.

Samorządy stanowią nie tylko najważniejszą po rodzinie formę organizowania się społeczeństwa, ale są też filarem rozwoju Polski.
W latach 2006-2018 wydatki inwestycyjne samorządów wyniosły blisko pół biliona złotych (461,5 mld zł), stając się potężniejszym od budżetu Państwa inwestorem. Niestety od roku 2015 dramatycznie pogarsza się sytuacja finansowa samorządów¹. Zwiększyły się wprawdzie o 15,4 mld zł wpływy z udziału w podatku dochodowym, ale wzrosły o 19,1 mld zł koszty, czyli gminy straciły 3,7 mld zł. Kolejne 7,2 mld zł nie wpłynęło do samorządów w rezultacie innych ulg (PIT 17%, zwolnienia podatkowe dla osób do 26 roku życia) wprowadzanych przez rząd.

Niedoszacowanie wydatków na oświatę spowodowały lukę finansową w wysokości ok. 24 mld zł. Samorządy pokrywają obecnie aż 54,3% kosztów oświaty. W efekcie przedstawionych i innych procesów, w 2018 roku zdolność inwestycyjną utraciło 31 miast na prawach powiatu, 46 powiatów ziemskich i 865 gmin. W kolejnych 46 powiatach i 751 gminach te środki były niższe niż 1 mln zł. Pogarszająca się w tak krótkim czasie sytuacja finansowa grozi zastojem gospodarczym nie tylko samorządom, ale całej Polsce, niewykorzystaniem środków unijnych, a w perspektywie niewydolnością w realizacji podstawowych zadań publicznych.

Związki i stowarzyszenia samorządowe od kilku lat przed takim zagrożeniem przestrzegają. Domagają się od Państwa realizowania zapisanej w art. 167 Konstytucji zasady, że samorządom „zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań” oraz że „zmiany w zakresie zadań i kompetencji […] następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych”.

Elbląg – który jako jedno z 66 miast łączy w sobie uprawnienia samorządu gminnego i powiatowego – także te problemy dotyczą.

Na bieżącym posiedzeniu Senatu występuję o przywrócenie Elblągowi 1,5 mld zł subwencji przyznanej, ale nie wypłaconej. Przyznanej w procedurze tworzenia budżetu gminy, w później zmniejszonej, przez zmianę pewnych wskaźników.

Z danych, które uzyskałem od prezydenta Miasta, wynika, że w latach 2017-2020 miasto dołożyło do oświaty 370 mln zł, z czego 117 mln zł w bieżącym roku.

Dwa lata temu zebrałem dane z 32 samorządów, z których wynika, że samorządy tylko w moim okręgu wyborczego, dokładają do oświaty 200 mln zł rocznie.

Rząd nie wspiera samorządów także w dobie epidemii. Władze Elbląga podobnie do innych samorządów szacują wielkość spadku wpływów z opłat i podatków – na ok. 40-50%. Dla Elbląga oznacza to ok. 50 mln zł mniej w budżecie.

Grozi to bankructwem samorządów. A nie zapominajmy, że po epidemii prawdopodobnym scenariuszem jest głęboki kryzys ekonomiczny, z wysokim bezrobociem, upadkiem wielu firm, co oznacza długotrwały spadek dochodów.

W Senacie zaproponowaliśmy „Tarczę dla samorządów”. Niestety, nasze propozycje – w tym wyrównania strat w dochodach przez Skarb Państwa – zostały odrzucone.

Niestety, bardzo smutnymi refleksjami muszę podzielić się na 30. rocznicę pierwszych wyborów samorządowych. Samorządy są sprowadzane do roli organów administracji wykonujących tylko i wyłączenie zlecone zadania, czyli następuje stopniowy powrót do rzeczywistości z lat 1950-1990.

Co gorsza, wygląda na to, że jest to świadoma polityka obecnych władz, które samorządność traktują jako zagrożenie dla centralistycznej władzy.

1 Przedstawiane dane dotyczą okresu 2015-2018.