27 maja mija 30 lat odbudowy polskiej samorządności. Za nami trzy dekady ogromnej pracy mieszkańców i samorządowców polskich miast, miasteczek i wsi. To wielka lekcja samodzielnego decydowania o naszym najbliższym otoczeniu.
Od 2000 roku, dzień 27 maja obchodzimy w Polsce jako Dzień Samorządu Terytorialnego. Ta data upamiętnia pierwsze wybory samorządowe, które odbyły się 27 maja 1990 r. Historyczne wybory zarządził premier Tadeusz Mazowiecki, na podstawie ustawy o samorządzie gminnym, uchwalonej przez sejm „kontraktowy” 8 marca 1990 roku.
Inspiracja do podjęcia tej ustawy wyszła z Senatu RP. 13 marca 2020 roku w 30. rocznicę odrodzenia samorządu terytorialnego Senat przyjął uchwałę upamiętniającą tamte wydarzenia.
Samorządy stanowią nie tylko najważniejszą po rodzinie formę organizowania się społeczeństwa, ale są też filarem rozwoju Polski.
W latach 2006-2018 wydatki inwestycyjne samorządów wyniosły blisko pół biliona złotych (461,5 mld zł), stając się potężniejszym od budżetu Państwa inwestorem. Niestety od roku 2015 dramatycznie pogarsza się sytuacja finansowa samorządów1. Zwiększyły się wprawdzie o 15,4 mld zł wpływy z udziału w podatku dochodowym, ale wzrosły o 19,1 mld zł koszty, czyli gminy straciły 3,7 mld zł. Kolejne 7,2 mld zł nie wpłynęło do samorządów w rezultacie innych ulg (PIT 17%, zwolnienia podatkowe dla osób do 26 roku życia) wprowadzanych przez rząd.
Niedoszacowanie wydatków na oświatę spowodowały lukę finansową w wysokości ok. 24 mld zł. Samorządy pokrywają obecnie aż 54,3% kosztów oświaty. W efekcie przedstawionych i innych procesów, w 2018 roku zdolność inwestycyjną utraciło 31 miast na prawach powiatu, 46 powiatów ziemskich i 865 gmin. W kolejnych 46 powiatach i 751 gminach te środki były niższe niż 1 mln zł. Pogarszająca się w tak krótkim czasie sytuacja finansowa grozi zastojem gospodarczym nie tylko samorządom, ale całej Polsce, niewykorzystaniem środków unijnych, a w perspektywie niewydolnością w realizacji podstawowych zadań publicznych.
Związki i stowarzyszenia samorządowe od kilku lat przed takim zagrożeniem przestrzegają. Domagają się od Państwa realizowania zapisanej w art. 167 Konstytucji zasady, że samorządom „zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań” oraz że „zmiany w zakresie zadań i kompetencji […] następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych”.
Elbląg – który jako jedno z 66 miast łączy w sobie uprawnienia samorządu gminnego i powiatowego – także te problemy dotyczą.
Na bieżącym posiedzeniu Senatu występuję o przywrócenie Elblągowi 1,5 mld zł subwencji przyznanej, ale nie wypłaconej. Przyznanej w procedurze tworzenia budżetu gminy, w później zmniejszonej, przez zmianę pewnych wskaźników.
Z danych, które uzyskałem od prezydenta Miasta, wynika, że w latach 2017-2020 miasto dołożyło do oświaty 370 mln zł, z czego 117 mln zł w bieżącym roku.
Dwa lata temu zebrałem dane z 32 samorządów, z których wynika, że samorządy tylko w moim okręgu wyborczego, dokładają do oświaty 200 mln zł rocznie.
Rząd nie wspiera samorządów także w dobie epidemii. Władze Elbląga podobnie do innych samorządów szacują wielkość spadku wpływów z opłat i podatków – na ok. 40-50%. Dla Elbląga oznacza to ok. 50 mln zł mniej w budżecie.
Grozi to bankructwem samorządów. A nie zapominajmy, że po epidemii prawdopodobnym scenariuszem jest głęboki kryzys ekonomiczny, z wysokim bezrobociem, upadkiem wielu firm, co oznacza długotrwały spadek dochodów.
W Senacie zaproponowaliśmy „Tarczę dla samorządów”. Niestety, nasze propozycje – w tym wyrównania strat w dochodach przez Skarb Państwa – zostały odrzucone.
Niestety, bardzo smutnymi refleksjami muszę podzielić się na 30. rocznicę pierwszych wyborów samorządowych. Samorządy są sprowadzane do roli organów administracji wykonujących tylko i wyłączenie zlecone zadania, czyli następuje stopniowy powrót do rzeczywistości z lat 1950-1990.
Co gorsza, wygląda na to, że jest to świadoma polityka obecnych władz, które samorządność traktują jako zagrożenie dla centralistycznej władzy.
1 Przedstawiane dane dotyczą okresu 2015-2018.
